Śmierć po Wiedeńsku – niezwykłe zwyczaje żałobne

Zwykło się mówić, że gdyby śmierć była człowiekiem, to na pewno byłaby wiedeńczykiem. Mieszkańcy Wiednia od wieków mieli specyficzne podejście do śmierci, obrządków żałobnych, cmentarzy, pochówków. Kiedy wejdzie się w ten temat głębiej, ma się wrażenie, że wręcz panował i nadal panuje tam swoisty kult śmierci, celebrowanie jej. W końcu to miasto Zygmunta Freuda.

O niezwykłych cmentarzach Wiednia można by napisać osobny artykuł, więc ten temat zostawię sobie na później (kilka jeszcze muszę odwiedzić). Tutaj przedstawiam osobliwe zwyczaje żałobne w stolicy Austrii,  którymi spotkałam się dzięki wizycie w Muzeum Pochówków, znajdującym się na terenie Cmentarza Centralnego.

Wiedeńczycy kochali pogrzeby. Jeśli pogrzeb, to taki aby długo o nim mówiono, jeśli nagrobek, to największy i najdroższy na jaki nas stać, jeśli żałoba, to z klasą i w najlepszym stylu. XIX-wieczny Wiedeń był kolebką mody żałobnej, o ile takie pojęcie w ogóle istniało gdziekolwiek indziej. Skromny czarny strój, będący w katolicyzmie symbolem smutku, cierpienia, rozpaczy, na wiedeńskim dworze obrasta w piórka (dosłownie i w przenośni). Żałoba staje się kolejnym pretekstem do przewietrzenia garderoby i pokazania światu możliwości majątkowych i wysublimowanego gustu. Efektowne stroje żałobne trafiają na rozkładówki czasopisma „Wiener Mode”. Jak grzyby po deszczu, rosną we Wiedniu pracownie krawieckie specjalizujące się tylko i wyłącznie w modzie żałobnej, oferując swoim klientom odzieżowe cuda.

Grafiki pochodzą ze zbiorów Muzeum Pochówków we Wiedniu

Zamożni wiedeńczycy szli o krok dalej. Aby mieć poczucie, że ich zmarli bliscy są zawsze blisko nich, zamawiali pierścionki i sygnety z diamentem wytworzonym z prochów zmarłego. Nigdy nie byłam orłem z fizyki, więc nie będę się zagłębiać w szczegóły, ale podobno w wyniku działania odpowiedniej temperatury i ciśnienia, z prochów zmarłego można wytworzyć diament. Trwa to kilka miesięcy i kosztuje fortunę. Co ciekawe, ta praktyka jest nadal popularna, nie tylko we Wiedniu. Istnieją nawet firmy, które specjalizują się w produkcji diamentów z ludzkich prochów. Ceny startują od kilku tysięcy dolarów amerykańskich.

Diament z ludzkich prochów. Źródło zdjęcia: Algordanza

Tańszą i bardziej powszechną ozdobę i jednocześnie pamiątkę po zmarłym, znalazłam przypadkiem na wiedeńskim pchlim targu. Ciekawa jestem, czy sprzedawca był świadom tego, co oferuje. Mowa tu o szklanych kulach i sercach z zatopionymi ludzkimi prochami.

Szklana kula z ludzkimi prochami znaleziona na pchlim targu we Wiedniu

Kiedy zobaczyłam te maski, a następnie wyjaśnienie czym są, zmroziło mnie na moment. To był jedyny element tego nietypowego muzeum, który wzbudził we mnie dogłębne obrzydzenie. Maski – nieśmiertelniki, odlewy twarzy i dłoni nieboszczyków, wykonane na pamiątkę po zmarłych. Robienie takich odlewów było niegdyś bardzo powszechnym zwyczajem.

Odlewy twarzy i dłoni denatów wykonywane na pamiątkę po zmarłych

Niegdyś drewniana trumna była dobrem luksusowym, nie każdego było na nią stać, a wielu, chcąc być w niej pogrzebanymi, odkładało na nią latami. Zamożni zlecali jej wykonanie i zdobienie artystom. Tylko wiedeńczycy mogli jednak wpaść na tak kuriozalny pomysł, aby kupować sobie trumnę jeszcze za życia i na długo przed śmiercią trzymać ją w domu, ozdabiać ludowymi ornamentami, traktować jako kolejny mebel. Takie trumny można zobaczyć w muzeum. Jednak te najbogatsze, najpiękniejsze, na widok których kolana się uginają, znajdziecie w Kryptach Cesarskich, o których wspominałam już we wpisie Wiedeń. To nie jest miasto na weekend.

Krypty Cesarskie

Nie ma dziś pewności, czy wiedeński wynalazek, jakim była trumna wielorazowego użytku, powstał dla zaspokojenia potrzeb mniej zamożnej części społeczeństwa, czy w wyniku polecenia cesarza zbulwersowanego marnotrawieniem cennego wówczas drewna. Wiadomo natomiast, jak wyglądał i jak działał. W Muzeum Pochówków można bowiem zobaczyć oryginalny egzemplarz trumny wielorazowej, której używano do transportowania zwłok z domu do kaplicy i dalej w kondukcie pogrzebowym, aby następnie je zrzucić do grobu, za pomocą umieszczonej w dnie zapadni. Kariera tego wynalazku nie trwała jednak długo. W wyniku protestów ludności, stosunkowo szybko wycofano go z obiegu.

Wielorazowa trumna z zapadnią

Różnie bywało z medycyną w XVIII i XIX wieku. Podobno zdarzały się błędnie stwierdzone zgony, podobno zmarli ożywali w trumnach, a może to tylko legendy bo i jak miano by dowieść prawdziwości tych twierdzeń… Jednak na wypadek gdyby w tych plotkach było ziarno prawdy, zaczęto montować do trumien dzwonki. Były one wieszane nad grobem i połączone z nieboszczykiem sznurkiem, na wypadek gdyby cudownie ożył i zechciał wezwać kogoś na pomoc. I o dziwo dzwonek rozbrzmiewał nad wyraz często, grabarze mieli pełne ręce roboty, a jednak nie odnotowano ani jednego przypadku zmartwychwstania. Obumarłe mięśnie kurczyły się i w wyniku tego dzwonek dzwonił. Jak można się domyślić, kariera tego wynalazku nie była zbyt długa.

Schemat działania dzwonków

W czasach, kiedy cesarz Austrowęgier wydał zalecenie przeniesienia wszystkich cmentarzy poza mury miast, dojazd na Cmentarz Centralny był utrudniony. Rozmyślano więc nad optymalizacją procesu przewożenia trumien ze szpitali i kostnic na peryferia. Jedną z propozycji złożonych cesarzowi był tunel pneumatyczny, którym trumny miały być transportowane w wyniku działania sprężonego powietrza. Co ciekawe, pomysł ten odrzucono nie przez wzgląd na koszt jego budowy i utrzymania, ale ze względu na jego… mało pobożny charakter. Weszła w życie inna koncepcja, a mianowicie specjalna linia tramwajowa, służąca wyłącznie do przewozu trumien. W Muzeum Pochówków można zobaczyć model takiego tramwaju.

Model tramwaju wożącego trumny na Cmentarz Centralny we Wiedniu

I na koniec miły dla ucha akcent. Lista przebojów pogrzebowych na wiedeńskim Cmentarzu Centralnym z wybranych lat.

Rok 1995: Time to say goodbye

Rok 1968: My way

Rok 1926: Nessun Dorma